Wystawa "Matejko", została przygotowana z okazji 180. rocznicy urodzin Artysty i 125. rocznicy Jego śmierci przez Muzeum Okręgowe w Toruniu i Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Jan Matejko (1838–1893) – najbardziej znany polski malarz wieku XIX, artysta, który zawładnął polską kulturą na różnych poziomach, a jego – jak zauważył Jarosław Krawczyk – heroiczny wizerunek
trwa wciąż w zbiorowej wyobraźni. […] to właśnie on zaproponował Polakom – w miejsce barwnych anegdot Suchodolskiego czy Kossaka – patetyczny teatr historii. Na rozległych przestrzeniach obrazów składających „wielki cykl” historyczne rodzime dzieje ogromnieją w dramatyczny moralitet o grzechu, pokucie i odkupieniu. Fakt, malarz miast „krzepić serca” wolał „rozrywać rany”, w każdym obrazie „wielkiego cyklu” prowadząc swój obrachunek z przeszłością. […] Kultura polska długo czekała na malarza, który potrafiłby wznieść się na poziom porównywalny z poezją romantyczną.
Matejko malował przede wszystkim kompozycje historyczne, tworząc sugestywną i perswazyjną wizję dziejów Polski, między innymi słynny wielki cykl historyczny: Bitwa pod Grunwaldem, Kazanie Skargi, Hołd pruski, Kościuszko pod Racławicami, Batory pod Pskowem, Sobieski pod Wiedniem, Zamoyski pod Byczyną, oraz wiele innych obrazów ukazujących różne epizody polskiej historii. Malował także portrety rodziny, przyjaciół i znanych osobistości Krakowa. Jest autorem polichromii w kościele Mariackim w Krakowie, o której Stanisław Witkiewicz pisał:
Polichromia kościoła Mariackiego jest jednym z objawów tego stałego, nie dającego się niczym powstrzymać odradzania się ducha narodu polskiego, tego przyrostu sił narodowego życia, które nie tylko musi walczyć o byt, nie tylko stawia podwaliny przyszłości, ale jeszcze przeszłości wraca cały jej blask i chwałę.
Przez wiele lat Matejko był dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, będąc znanym i nagradzanym artystą w Europie. Regularnie wystawiał na Salonach paryskich, zdobywając medale, wszedł w obieg oficjalnej sztuki. Uczniami Matejki byli między innymi Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer i Jacek Malczewski. 28 września 1979 roku Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie przyjęła imię Jana Matejki.
Dzieła Matejki reprodukowano w rozmaity sposób: powstawały litografie, drzeworyty, fotografie, przede wszystkim według jego obrazów przedstawiano historię Polski.
O znaczeniu malarstwa dla polskiej tradycji celnie napisał Andrzej Wajda:
Jan Matejko miał wielką siłę ducha i realizował narodową potrzebę wielkości. W nędznym, małym mieście, jakim był Kraków, przywołał do życia przeszłość, kazał nędzarzom marzyć o królach, o hołdzie pruskim i o zwycięstwie pod Grunwaldem. To dzięki niemu, z jego ducha powstał Wawel dla ducha Słowackiego i dla trumny Piłsudskiego, dla ciągłości naszego narodu.
Ta uwaga do dzisiaj jest aktualna.
Wystawa prezentuje ponad sto prac – obrazów olejnych, szkiców rysunkowych, reprodukcji drzeworytniczych i litograficznych jego prac oraz rekwizyty, których używał do komponowania scen. W sześciu tematycznych przestrzeniach – Warsztat, Historia, Religia, Polichromia mariacka, Portrety, Recepcja – zasygnalizowano fenomen Matejki.
Wśród wystawianych prac, po raz pierwszy w Toruniu, są dzieła Jana Matejki wypożyczone z Muzeum Narodowego w Krakowie, ze stałej ekspozycji z Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, takie jak Dziewica Orleańska, a także duży zespół obiektów z Domu Jana Matejki, z wizerunkiem Kopernika i Otruciem królowej Bony, ze zbiorem szkiców i studiów do polichromii Mariackiej oraz zostaną zaprezentowane rekwizyty używane przez artystę do różnych kompozycji.
Dzieła pochodzą z klasztoru Paulinów na Jasnej Górze, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Narodowego w Gdańsku, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie ...
Scenariusz i aranżacja: Anna Król
Kurator, Muzeum Okręgowe w Toruniu: Anna Kroplewska-Gajewska
